دسته بندی تاریخ معماری ایران

تاریخ معماری ایران باستان چندین بخش است که در این مقاله به آنها میپردازیم.

به طور کلی تاریخ معماری ایران را می توان به چندین دوره تقسیم کرد:

۱) ۵۰۰۰سال قبل از میلاد مسیح، ایرانیان که زمستان ها و تابستان ها کوچ می کردند، شروع به ساخت خانه های سفالی و ابزارهای سنگی پیشرفته کرده و با افزودن قسمت هایی از جنس استخوان، خانه هایشان را تکمیل می کردند و وسایل خانه را با رنگ های قرمز و مشکی رنگ کرده و در آتش می پختند و بدین ترتیب پایه های معماری ایران بنا نهاده شد.

۲) در طی ۴۰۰۰سال قبل از میلاد، ساکنان زاگرس دهکده ها را ساختند و به تدریج به صورت متراکم زندگی کردند و معماری ایجاد شد.

۳) در ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح،سنگ سفید، قیر وانواع دیگر سنگ ها برایساخت و ساز استفاده می شد.

۴) در ۲۰۰۰سال قبل از میلاد مسیح، آمدن آریایی ها به فلات ایران مهمترین اتفاق بوده که در آن زمان هنر معماری به اوج اهمیت خود رسید، ساخت سفال های نازک در نواحی البرز و همسایگانش گسترش یافت و ساختمان های مجللی با دیوارهای آجری با نقاشی هایی با طرح هایی از انسان ها در برج های فلکی درختان و سایر شکل ها تزیین گشت. شهرنشینی توسعه یافت و کنده کاری های سنگی به مرحله ای رسید که زیبایی چشمگیری به شوش بخشید.

۵) ۱۰۰۰سال قبل از میلاد مسیح، به دلیل عدم دسترسی به اسناد باستان شناسی، دوران سیاه پیشینه تاریخی نامیده می شود. از یافته های اندکی که به دست آمده، چوپانان و کشاورزان ثروتمندی در دامنه های البرز زندگی می کردند و آثار معماری پیشرفته ای داشته اند.

از میان دوره های طی شده و دگرگونی های پدید آمده در تاریخ و معماری ایران به دلیل کمبود مجال تنها به بررسی چند دوره که تغییرات مهم تر یا پیشرفت های بیشتری صورت گرفته می پردازیم.

● دوره اشکانیان یا پارتیان

اشکانیان یا پارتیان در حدود ۲۵۰سال پیش از میلاد مسیح، پس از سلوکیان در ایران به قدرت رسیدند.آنها در اوایل از شیوه های هنر یونانی پیروی می کردند. اما پس از مدتی به هنر معماری به ویژه به معماری سنتی و ملی ایران تمایل نشان دادند. در دوره اشکانیان، معماری مبنای اصلی خود را از آداب و اصول قبایل چادرنشین پارتی در برپایی اردوگاه ها گرفت.حیاط های چهارگوش مرکزی با ایوان های چهارسوی آن به عنوان مظهری از معماری پارتیان به بین النهرین برده شد. در این دوره از معماری رسمی ایران، ساختن گنبد متداول گشت.

در معماری پارتی پس از شکوفایی دولت اشکانی به نمای ساختمان توجه بسیاری شد و می کوشیدند آثار هنری را بر دیوارها، در معرض دید متمرکز کنند. نقاشی دیواری توسعه یافته و تزیینات آمیخته ای بود از نقاشی و گچبری، که نمونه بسیار زیبای آن در معبد کوه خواجه در وسط دریاچه هامون در سیستان به دست آمده است. اشکانیان در معماری خود از طاق گهواره ای، قوس و رگچین با سنگ قلوه و برجسته کاری تزیینی استفاده می کردند.

از ویژگی های معماری و هنر این دوره انتقال برخی از عناصر معماری و هنر است که به دوره بیزانس و ساسانی منتقل شده است. شاید تاریخ معماری «طاق دار» که در ایران بسیار معروف است از دوره اشکانیان آغاز شده و در دوره ساسانیان تکامل یافته باشد که نمونه ای از آن را در بنای طاق گرا واقع در دامنه کوه «پاطاق» در کنار راه کرمانشاه به سرپل ذهاب که ترکیب طاق گهواره ای است، می توان دید. همچنین بنای معبر آناهیتا در کنگاور که بر سر جاده همدان و کرمانشاه واقع شده و منسوب به دوره اشکانیان است از جمله شاهکارهای هنر معماری پارتیان به شمار می رود.

● دوره ساسانیان

ساسانیان مذهب زرتشت را رسمیت بخشیدند و هنری پدید آوردند که از حیث عظمت با هنر روم و بیزانس برابری می کرد و گاه بر آن برتری داشت حتی پس از فتوحات اعراب، آنچه به عنوان هنر اسلامی از آن یاد می شود از هنر ساسانی متاثر بوده است.بهترین شیوه طاق زدن بر بناهای مربع شکل، در معماری ایرانی و حتی معماری غربی متعلق به ساسانیان است. هنر معماران آن دوره پوشاندن فاصله های وسیع با مواد سخت بوده است، بعضی از اصول معماری ساسانی بود که راه را برای ترقی معماری «گوتیک» در اروپا باز کرد.

در مجموعه هنر معماری این دوره، یگانگی و پیوند خاصی دیده می شود که اساس معماری گنبد است و ایوان، طاق نماها، اتاق ها و طاق های گهواره ای که اغلب در اطراف یک یا چند حیاط قرار گرفته اند، هنرهای گچبری، موازییک کاری و نقاشی دیواری، تزیینات بناهای ساسانی را شامل می شوند. در تنوع آثار ساسانی تاثیر همسایگان به خوبی آشکار شده است. از جمله تصاویر موزاییکی که از کاخ فیروزآباد به دست آمده، به روش رومیان موزاییک شده است. در این موزاییک ها تصاویر بسیاری از نوازندگان و انسان های دیگر به سبک ایرانی نقاشی شده اند. از دیگر تزئینات این دوره باید به حجاری های سنگی ساسانیان اشاره کرد. حجاری های این دوره در نوع خود بی نظیرند، مانند نقوش حجاری شده طاق بستان در کرمانشاه و نقش رستم.

به طور کلی، معماری عهد ساسانی براساس معماری سنتی و برای نواحی خشک مرکزی و شرقی ایران پدید آمده بود. بدین معنی که در بناهای ساسانی اعم از کاخ ها و آتشکده ها، پوشش های گنبدی و ساختن ایوان های دارای طاق ضربی و چهار طاق های مخصوص آتشکده، متداول و اساس معماری آن زمان بوده است. تعدادی از بناهای ساسانیان که بقایای آنها به جای مانده است مانند کاخ های فیروزآباد، کاخ سروستان در فارس و ایوان مداین در تیسفون، ایوان کرخه در خوزستان، همچنین آتشکده هایی با نام های «تپه میل» حد فاصل تهران و ورامین، آتشکده نیاسر در کاشان، آتشکده آذرگشسب در تخت سلیمان و چهار قاپی در قصر شیرین تا حد زیادی وضع معماری را در دوره ساسانیان آشکار می کنند.میان شیوه معماری پارتی و ساسانی در بنیاد ساختمان ها چنان همبستگی و نزدیکی وجود دارد که هنوز گروهی از صاحبنظران در انتساب پاره ای از آثار به دست آمده به این دو دوره دچار تردیدند. به طور نمونه، در انتساب کاخ مداین در تیسفون به یکی از این دو دوره هنوز اظهار نظر قطعی نشده است.

● دوره هخامنشیان

شاهان هخامنشی در عرصه وسیع سرزمین خود از مهارت و استادی هنرمندان ممالک تحت فرمان خویش بهره می گرفتند و از این جهت در آثار معماری و صنعت ایران در دوره هخامنشی تاثیر سایر ملل نیز دیده می شود، چنانچه داریوش می گوید در بنای قصر او صنعتگران بابلی، لیدی، مادی و مصری خدمت می کرده اند و مصالح ساختمان ها از فواصل دوردست می آمده است. استفاده از تجربیات و سنن ملل تابعه نه به صورت تقلیدی و پیروی، بلکه به گونه بازآفرینی و الهام پذیری خلاقه، مختص دوره هخامنشی نیست بلکه مادها نیز پیش از آن از تجربه «اوراتوئی» ها استفاده بسیار بردند. معماری دوره هخامنشیان ادامه یک هنر ملی بود. اصالت این هنر در قصر «کیاکسار» پادشاه ماد در همدان جلوه کرد و کوروش در ادامه آن قصر پاسارگاد را در هشتاد کیلومتری تخت جمشید بنا کرد. به جرات می توان گفت تخت جمشید یکی از بزرگ ترین و وسیع ترین بناهایی است و قبل از معمول شدن آهن ساخته شده است و دارای سقف و ستون های چوبی بسیار بوده است. سقف ساختمان از چوب سدر لبنان و بلوط ساخته شده و برستون های حاشیه دار که سرستون های آراسته ای آنان را تزیین می کرد تکیه داشته است.

● دوره اسلامی

پس از انقراض آخرین پادشاه ساسانی (یزدگرد سوم) ، عصر جدیدی در فرهنگ، هنر و به خصوص معماری ایران رقم خورد.پس از آنکه اسلام ایران را فرا گرفت، معماری ملت ما خود را با آیین جدید سازگار ساخت. به جای آتشکده های ساسانی ساختن مسجدها و مناره ها برای دعوت به اسلام و نماز آغاز شد. تزئینات رایج در معماری کهن ایرانی با همه ویژگی های خود از گچ بری و آرایش با کاشی لعابدار و غیره به معماری اسلامی ایران انتقال یافت. نقش اسلیمی های مساجد ایران همان پیچک های ساسانی است که نمونه آن را در طاق بستان می توان یافت.

از آغاز گرویدن ایران به اسلام بسیاری از سنت های ایرانی از جمله سنت معماری آن همگام با تاثیرات «بیزانس» میان حکمرانان اسلامی متداول گشت. چنانکه بسیاری از قصرهای خلفای اموی از جمله قصر «الحیر» و «مشاطه» بیش از هر چیز از اسلوب ایرانی الهام گرفته است و زینت های آن از ایران پیروی کرده است.

معماری هر قوم و هر دوره بازگوکننده نحوه اندیشه و جهان بینی و سنت های آن قوم است هر چه بنیادهای فرهنگی ملتی استوارتر باشد، هنر و معماری آن ملت هم استوارتر و از نوسانات کمتر برخوردار خواهد بود. هنر معماری بی شک یکی از بارزترین مظاهر تمدن هر قوم و ملت است.بعد از ورود اسلام به ایران و سپری شدن دوره های تاریخی متعدد معماری ایرانی کم کم به شکل مدرن تری تغییر یافت که از میان آن دوره ها به دوره صفویه، قاجاریه و پهلوی می پردازیم.

● دوران صفویه

دوران صفویه یکی از باشکوه ترین عرصه های معماری تاریخی ایران به شمار می رود و با معماران و مهندسان کم نظیر خود سهم بسزایی را در پیشرفت معماری ایران داشته است که ظرافت و دقت در معماری به اوج خود رسیده است. از معماران و هنرپروران عهد صفویه باید شیخ بهائی را نام برد که آثار جاویدان معماری او در اصفهان شهرت جهانی دارد و صدها معمار و مهندس گمنام دیگر در این دوره وجود داشتند که نام برخی از آنان در کتیبه ساختمان ها محفوظ است. بیشتر آثار این دوره معماری های مذهبی هستند که بعد از آن در دوره قاجار نیز ادامه یافته اند. ارتباط بیشتر ایران با غرب، معماران ایرانی را بر آن داشت تا عوامل مشخص معماری ایران را با روشن بینی و توجه خاصی با عوامل معماری غرب درآمیزند و آثاری به وجود آوردند که از نظر هنری دلپسند باشد. برای مثال سرسرای ورودی خانه های بزرگ در آن دوره با پلکان هایی که از وسط این سرسرا آغاز می شود، و از پاگرد به دو شاخه در جهت مقابل یکدیگر به بالا ادامه می یابد که تاثیر معماری کشور روسیه است و از اواسط سلطنت ناصرالدین شاه به بعد رواج یافت.

معماری خارجی با طرح های تزئینی ایرانی از قبیل کاشیکاری، آیینه کاری و گچ بری توام شد که گوشه ای از معماری عصر قاجاریه را نشان می دهد. ایجاد زیرزمین ها با طرح های زیبا و پوشش های ضربی آجری، تعبیه حوضخانه ها، رواج بادگیر برای خنک کردن فضاها و احداث تالارهای بزرگ با شاه نشین ها و غرفه ها و گوشواره ها همه و همه به صورت دلپسندتری درآمد. ساختن بادگیرها در ابتدا ساده و فقط شامل یک دهانه هواکش مزین به کاشیکاری های زیبا بود، سپس به تدریج مراحل کمال را پیمود.

چنانکه صورت تکامل یافته آنها، دو طبقه و از چهار جهت دارای هشت دهانه هواکش است و جریان باد و هوا را از این دهانه ها به داخل ساختمان هدایت می کند. در معماری کاخ سازی، ساختن بادگیرهای مزین به کاشیکاری و قبه طلا در عمارت، رکنی از معماری اصیل ایرانی بوده است. بناهای مسکونی دوره قاجار با طرحی شامل اتاق مرکزی ایوان (بادوستون در برابر آن) و اتاق های کوچک تر واقع در اطراف اتاق مرکزی به صورت های ساده یا مفصل، همه به شیوه معماری اصیل ایرانی در دوره های قدیم بوده که در این دوره با ابتکارات جدیدتر به صورت دلچسب و نیکو تکمیل شده اند. کاشی های منقوش دوره قاجاریه، اغلب ناچیز و از نظر هنری فقیرند و تنها تقلیدی ناقص اند از کارهای قرن گذشته.

با آنکه ناصرالدین شاه، عده ای از نقاشان را برای تحصیل و مطالعه به موزه های رم و پاریس فرستاد و افرادی از این نقاشان در هنر خود پیشرفتی کردند اما کارگران ساده کاشی ساز نمی توانستند به خوبی از آثار آنها استفاده کنند، با این وجود به قول ناصرالدین شاه، هنر کاشی سازی «متجدد» شد. در تهران و اطراف آن، چند نمونه مهم از معماری قاجاریه دیده می شود: یکی مقبره حضرت عبدالعظیم در شهر ری است که بنای مقبره و گنبد طلای آن قابل توجه است. مجموعه این مکان مقدس دارای سردر و ایوان آیینه کاری رفیع و چندین صحن و گنبد طلایی و دو مناره کاشیکاری و رواق و مسجد است.

بناهای دیگر قابل توجه عصر قاجاریه «مسجد امام سلطانی» و مسجد سپهسالار شامل جلوخان وسیع، سردر و مناره های کاشیکاری، هشتی، صحن، حجرات دوطبقه ستون های سنگی زیبا و شبستان است، با اینکه اغلب کاشیکاری های این مسجد، از کاشی هفت رنگ است، ولی بعضی نمونه های کاشیکاری معرق هم دیده می شود. رنگ کاشی ها بیشتر قرمز و صورتی و سفید است. در حالی که در آفتاب درخشان ایران، رنگ های قدیم مانند فیروزه ای و سورمه ای مطلوب تر است.

از دوره قاجاریه تیمچه و بازارهای وسیع با پوشش های خوبی در تهران و شهرستان های بزرگ موجود است که چه از نظر هنر آجرکاری و کاشیکاری و چه از نظر وسعت دهانه طاق ها قابل تحسین و ستایش اند. یکی دیگر از هنرهای قاجاریه، نقاشی های بزرگ بر دیوارها است. اگرچه اغلب در این نقاشی ها، تاثیر هنر اروپایی دیده می شود، اما در کل قابل توجه است. در زمان قاجار نقاشی دیوار جای مینیاتور را گرفت. در این دوره شیوه نقاشی فرنگی به دست ایرانیانی که به ایتالیا رفته بودند به ایران راه یافت.

● دوره پهلوی

معماری در این دوره تنوع چشمگیری نداشته است. با ورود مصالح جدید ساختمانی مانند آهن، بتون و غیره و نیز آمدن مهندسان خارجی به ایران، مهندسانی که به پیشینه پرافتخار معماری کشور ما آشنایی نداشتند و بازگشت ایرانیانی که در خارج از وطن تحصیل هنر معماری کرده و تحت تاثیر معماری غرب بودند، دگرگونی در هنر معماری ایران پدید آورد. با همه زیبایی که این نوع معماری ها به قیافه شهرهای ایران بخشید، متاسفانه غالبا جنبه تقلید از شیوه های معماری غرب بوده است تا تبعیت از هنر اصیل معماری ایران. با این وجود، در بعضی از موارد، ناچار به استفاده از تزئیناتی به سبک ایرانی شده اند. بناهایی چون کاخ های سعدآباد، کاخ مرمر در تهران، دبیرستان البرز، کاخ وزارت امور خارجه و سردر باغ ملی و عمارت پست گواه این مدعا است. این طریق معماری بدون توجه به عوامل اقلیمی و پیشینه معماری ایران هنوز ادامه دارد.

گردآوری توسط: تحقیقستان