فقدان آگاهی, انتخابات را مناسکی می کند
سخنان محمدحسین خسروپناه, نویسنده و تاریخ نگار ایرانی, درباره تاریخچه انتخابات در ایران نه نیاز به مقدمه دارد و نه مؤخره های معمول مصاحبه های مطبوعاتی این گفت وگو قرار است به سبقه فرهنگِ حق رأی در ایران اشاره داشته باشد و به برخی از سؤالات تاریخی ما در زمینه انتخابات پاسخ بدهد قضاوت با شما در ابتدا کمی از تاریخچه انتخابات در ایران بگویید و اینکه چه زمانی و چطور اولین بار مردم پای صندوق های رأی رفتند؟
در مهرماه ١٢٨۵برای اولین بار در ایران، «انتخابات» در تهران و به دنبال آن در برخی از شهرها برگزار شد. آن انتخابات برای برگزیدن نمایندگان اولین دوره مجلس شورای ملی بود. در حقیقت، انتخابات و مجلس شورای ملی حاصل انقلاب مشروطه بود.
انقلاب مشروطه تحولی بنیادین در اندیشه سیاسی و نظام مطلوب حکومتی در ایران پدید آورد و بدون آن انقلاب اساسا انتخاب نماینده از سوی مردم برای مشارکت در قدرت سیاسی و نظارت بر امور حکومت و کشورداری امکان پذیر نبود.
تا آن زمان، در ایران شاه به عنوان «ظل الله» با اختیارات نامحدود حکومت می کرد و منشأ تقسیم قدرت و ثروت بود و مردم همگی رعایای شاه و فاقد حق و حقوق محسوب می شدند. وظیفه مردم اطاعت از فرامین شاه و نمایندگان او بود و در هیچ زمینه ای اجازه چون وچرا و بازخواست نداشتند. انقلاب مشروطه دست کم از نظر تئوری به این وضع خاتمه داد.
در قانون اساسی مصوب اولین دوره مجلس شورای ملی نه تنها به ظل الله بودن شاه اشاره ای نشد و سلطنت او را نتیجه اراده و خواست الهی ندانستند، بلکه به صراحت نوشتند سلطنت ودیعه ای از ملت است که به شاه واگذار می شود، اما شاه اجازه و حق مداخله در امور مملکت را ندارد و نمایندگان مستقیم و غیرمستقیم ملت وظیفه اداره مملکت را برعهده دارند. آزادی های سیاسی و اجتماعی و حقوق فردی و اجتماعی نیز به رسمیت شناخته شد تا مفهوم ملت صاحب حق بتواند متجلی شود.
انتخابات و «حق رأی» یکی از حقوقی بود که مردم ایران در نتیجه انقلاب مشروطه به دست آوردند. در دوره اول مجلس شورای ملی، انتخابات به صورت طبقاتی برگزار شد، به این ترتیب که در نظام نامه انتخابات (تنظیم شده در شهریورماه ١٢٨۵) مردم را به شش طبقه: شاهزادگان قاجاریه، علما و طلاب، اعیان و اشراف، تجار و ملاکین، دهقانان و اصناف تقسیم کردند که در هر شهر هر یک از آن شش طبقه نمایندگان خود را انتخاب می کردند و به عنوان نماینده مجلس شورای ملی به تهران می فرستادند. در همان دوره انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی هم به عنوان نهاد خودگردان محلی برگزار شد و در هر ایالت و ولایتی مردم نمایندگان خود را برگزیدند و آن نمایندگان وظیفه اداره امور ایالت و ولایت خود را برعهده داشتند.
از دوره دوم مجلس شورای ملی انتخابات طبقاتی کنار گذاشته شد، سهمیه نمایندگان مجلس شورای ملی برای هر ایالت و ولایتی تعیین شد و از طریق رأی گیری عمومی از بین کاندیداها آنهایی که اکثریت آرا را به دست می آوردند به عنوان نماینده آن ایالت یا ولایت تعیین می شدند. پس از انقلاب ١٣۵٧ و خاتمه نظام سیاسی سلطنت در ایران، انتخابات ریاست جمهوری هم برگزار شد. بنابراین تاریخچه انتخابات در ایران، با انقلاب مشروطه شروع شد و تاکنون ادامه دارد.
فارغ از کمیت مسئله «رأی دادن» و «انتخابات»، مردم ایران با کیفیت «حق رأی» چطور آشنا شدند؟
درباره انتخابات واقعی چند نکته بدیهی مطرح است: یکی این است که انتخابات برای رأی دهندگان فرصت و امکانی را فراهم کند که بین چند بدیل یا گزینه سیاسی و اجتماعی یکی را که به نظرات و مواضع و منافع خود نزدیک تر می دانند «آزادانه» برگزینند. همچنین لازمه چنین وضعیتی این است که بدیل ها یا گزینه های واقعی امکان و اجازه حضور در این رقابت را داشته باشند، نه اینکه کانون مستقر قدرت تعیین کند که رأی دهندگان می توانند از بین این گزینه هایی که من تعیین می کنم یکی را برگزینند.
گزینه انتخاب شده رأی دهندگان؛ یعنی کاندیدایی که اکثریت آرا را به دست آورده، باید امکان و فرصت آن را داشته باشد که به وعده ها و برنامه ای که ارائه کرده عمل کند نه اینکه مخالفان مانع شوند.
کیفیت رأی و کیفیت انتخابات بر این اساس قابل سنجش است. از نظر حق رأی مردم و همچنین کاندیداشدن، به باور من از همان دوره اول انتخابات مجلس شورای ملی در بیشتر شهرها مردم ایران کم وبیش به اهمیت «حق» خود و اهمیت «رأی» خود و ضرورت حضور کاندیداهای متفاوت آگاه بودند.
روشنفکران و فعالان سیاسی تجددطلب از طریق روزنامه های آزاد و تشکل های سیاسی مشروطه خواه که در دوره اول مجلس شورای ملی به نام «انجمن» فعالیت می کردند تلاش بسیاری به عمل می آوردند که مردم را با حقوق خود آشنا کنند و این تلاش ها تأثیر زیادی در آگاهی مردم داشت.
از دوره دوم مجلس شورای ملی به بعد این وظیفه را روزنامه های آزاد و احزاب سیاسی برعهده گرفتند. اینکه مردم چه کسی را با چه ملاک و معیارهایی انتخاب می کردند موضوع دیگری است، اما مشخص است که از اهمیت رأی خود آگاهی داشتند. یکی از نشانه های این آگاهی را می توان در شکایت هایی دید که از همان انتخابات دوره اول مجلس شورای ملی به بعد از ولایات به تهران فرستاده شد و از کارشکنی و مداخله حکام و متنفذان محلی در امر انتخابات شکایت کردند.
تا انتخابات دوره هفتم مجلس شورای ملی؛ یعنی هم زمان با طلیعه برقراری دیکتاتوری رضاشاه نمایندگان جناح های مختلف با نظرات و عقاید متفاوت می توانستند کاندیدا شوند و باوجود مداخله های مأموران دولت و متنفذان محلی، رأی مردم در انتخاب آنها مؤثر بود.
نمونه بارز آن انتخاب محمد آخوندزاده از آستاراست. آخوندزاده از مسئولان حزب کمونیست ایران بود. ناگفته نماند که آخوندزاده اکثریت آرا را به دست آورد؛ اما حکومت وقت نه تنها اجازه نداد به مجلس برود، بلکه او را به زندان فرستاد. از مجلس هفتم تا پایان سلطنت رضاشاه، حکومت هم در انتخابات مداخله می کرد و هم نتایج صندوق رأی را دست کاری می کرد.
پس از شهریور ١٣٢٠ که دیکتاتوری رضاشاه از هم پاشید و مشروطه پارلمانی احیا شد، بار دیگر محدودیت ها از بین رفت و نمایندگان جناح های گوناگون سیاسی می توانستند کاندیدا شوند و رأی دهندگان هم به ویژه در شهرهای بزرگ، آزادانه در انتخابات شرکت می کردند و رأی می دادند. کودتای ٢٨ مرداد و برقراری دیکتاتوری شاه این چرخه را بار دیگر به هم زد و انتخابات و رأی مردم از محتوای آزاد و دموکراتیک خالی شد.
به طور کلی، اینکه تاریخچه برگزاری انتخابات در ایران از چه کیفیتی برخوردار بوده؛ اینکه آیا کاندیدای نماینده شدن برای همه آزاد بوده و اشخاص با آرا و عقاید گوناگون می توانستند کاندیدا شوند یا نه؛ رأی مردم در انتخاب نمایندگان تا چه حد مؤثر بوده یا رأی آوردن آنها حاصل تأثیرگذاری افراد ذی نفوذ محلی، مسئولان حکومتی و … بوده یا نه، جای تأمل دارد. می توان هزار و یک اما و اگر در این باره مطرح کرد و پرسید آیا نماینده واقعی مردم به مجلس شورای ملی یا انجمن های شهر می رفته و آرای مردم اعمال می شده یا نه.
به طورکلی، زمانی که حداقلی از دموکراسی در ایران برقرار بوده، رأی دهندگان در انتخابات کم و بیش می توانستند نماینده خود را از بین کاندیداهای مختلف آزادانه برگزینند؛ اما در انتخابات هایی که در دوره دیکتاتوری برگزار شده، دولت و نیروهای متنفذ محلی و در مقاطعی قوای اشغالگر خارجی، در جریان انتخابات، اعم از کاندیداشدن اشخاص و انتخاب نمایندگان، تأثیر و نقش داشته اند و مشارکت عمومی در زندگی سیاسی را به نفع قدرت مستقر مخدوش و دست کاری کرده اند.
درباره شدت و ضعف آن باید به شرایط و اوضاع سیاسی کشور در مقاطع گوناگون توجه کنیم. با این حال، در همان زمان هم تأثیرگذاشتن بر روند انتخابات و نتیجه آن، برای دولت در شهرهای بزرگ به خصوص تهران، دشوارتر بوده است.
با این حساب، مردم به چه امیدی پای صندوق های رأی می رفتند؟ این را به این خاطر می پرسم که می خواهم بدانم سابقه امیدواری ما به تعیین سرنوشت از طریق صندوق رأی چه بوده و آیا می توان از دل آن شیوه ای برای امروز و این روزگار استخراج کرد؟
برگزاری انتخابات به معنای مشارکت عمومی مردم در زندگی سیاسی و اجتماعی است. همچنین، مردم با شرکت در انتخابات در روندی مشارکت می کنند که قدرت سیاسی را برای مدت زمانی معین و مشخص به جریانی سیاسی واگذار می کنند و در عین حال، به آن جناح یا نیروی سیاسی مشروعیت می دهند. این نکته را به عنوان پیش فرض در نظر بگیرید.
از مشروطیت به بعد، انتخابات مجلس شورای ملی یا انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی، خواست بخش شایان توجهی از مردم شهرها بود و تلاش برای آن بود که در سرنوشت جامعه و کشور مشارکت داشته باشند. به عبارت دیگر، افرادی که قرار است وارد مجلس شوند، دولت را تعیین کنند، قانون گذار باشند و بر اجرای آن قوانین نظارت کنند، از طریق مردم انتخاب شده باشند تا مردم بتوانند به طور غیرمستقیم در سرنوشت خودشان نقش داشته باشند.
این سرنوشت تنها به معنای برطرف کردن نیازهای فردی و حتی گروهی و محلی نیست؛ منافع عمومی ملت، جامعه و کشور هم مطرح است. در دوره هایی که رأی مردم در تعیین سرنوشت و تحول دولت و مجلس موثر بود، مثلا سال های ١٣٢٢-١٣٣٢، مردم پرشمار در انتخابات شرکت می کردند؛ اما در سال هایی که انتخابات آزاد و دموکراتیک نبود، مردم رغبت چندانی به شرکت در انتخابات نداشتند.
اساسا پذیرش یا مخالفت با مشارکت عمومی آزادانه در سیاست، مرز دموکراسی است. از انقلاب مشروطه به بعد ما شاهد ستیز بین این دو نیروی مدافع دموکراسی و مخالفان در جامعه ایرانیم. با این حال، به جز یک دوره کوتاه که ناصرالملک، نایب السلطنه، مانع گشایش مجلس شورای ملی شد، همیشه انتخابات مجلس شورای ملی و…
در ایران برگزار و مجلس شورای ملی تشکیل می شد. موجودیت مجلس شورای ملی در دوره مثلا دیکتاتوری رضاشاه یا پس از کودتای ٢٨ مرداد، به معنای اعمال اراده آزاد مردم از طریق رأی دادن و مشارکت مردم در سیاست و اداره کشور نبود. از این رو، مراجعه به آمارها نشان از استقبال اندک مردم از انتخابات دارد. صرف برگزاری انتخابات و رأی دادن مردم، نه به معنای وجود دموکراسی است و نه به معنای مشارکت آنها در زندگی سیاسی و نظارت بر امور کشور.
نام نویسی کاندیداها، برگزاری انتخابات و رفتن مردم پای صندوق های رأی، برای دموکراتیک بودن نظام سیاسی و مشارکت مردم در سیاست کافی نیست. اینها شکل ماجراست. در این زمینه ماهیت آن روند، مهم و تعیین کننده است. برای آنکه اراده آزاد عمومی، مشارکت در زندگی سیاسی و نقش آن در تعیین سرنوشت یک کشور شکل بگیرد و واقعی باشد، نیاز به الزاماتی است؛ اولین آنها آگاهی عمومی است که شکل گیری آن نیازمند امکانات و ابزارهایی است.
یک حکومت دموکراتیک از روزنامه های آزاد، گردش آزادانه اطلاعات، فعالیت آزادانه تشکل های اجتماعی، صنفی و احزاب سیاسی مستقل از حکومت و… برخوردار است و حقوق مخالفان را هرچند هم اندک و کم شمار باشند، به رسمیت شناخته و محترم می داند. اگر چنین مقدماتی فراهم نباشد، حکومت ها با وجود ادعای دموکراتیک بودن، دموکراتیک به حساب نمی آیند و مشارکت عمومی در زندگی سیاسی معنای واقعی ندارد.
وقتی ابزارهای دموکراسی فراهم نباشد، روزنامه ها نتوانند بازتاب دهنده نظر و دیدگاه مردم باشند، تشکل های صنفی، سیاسی و اجتماعی و احزاب مستقل از حکومت وجود نداشته باشد و احزاب مرتبط با حکومت هم به صورت فصلی و در مقطع انتخابات شروع به فعالیت کنند یا در همان مقطع شکل بگیرند، آن اراده آزادی که می خواهد از طریق رأی دادن در تعیین سرنوشت خود و کشورش نقش داشته باشد، خدشه دار می شود یا دقیق تر بگویم، تغییر ماهیت می دهد و نمی توان از آن به عنوان اراده آزاد یاد کرد.
اتفاقا در میان مردم عادی این ذهنیت به وجود آمده که در ادبیات عامیانه خود، به جای استفاده از کلمه حزب، از باند و دسته استفاده می کنند و به نظر می رسد که عقبه چندان خوبی درباره حضور احزاب در انتخابات کشور نداشته باشیم.
با چنین تصوری موافق نیستم. حزب سیاسی با دسته و باند و این قبیل تشکل ها تفاوت دارد. در علم سیاست حزب سیاسی به عنوان ابزار مشارکت عمومی در سیاست و پیکار سیاسی شناخته می شود. هر حزب سیاسی از منافع بخشی از جامعه دفاع می کند و نماینده سیاسی آن بخش از جامعه است. هدف احزاب سیاسی، دستیابی به اکثریت در مجلس، تشکیل دولت و پیشبرد برنامه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اش است.
در ایران فعالیت احزاب سیاسی با انقلاب مشروطه آغاز شد و در صد سال اخیر می توان احزاب سیاسی را که در ایران فعالیت کردند، فارغ از ایدئولوژی و مواضع و برنامه های سیاسی و اجتماعی، به دو دسته احزاب مستقل و احزاب رسمی تقسیم کرد. احزاب مستقل از دوره اول مجلس شورای ملی به بعد با استقبال مردم مواجه بودند؛ اما تداوم فعالیت آنها همیشه با موانعی مواجه شد.
علاوه بر آن بی تجربه بودن، ضعف های شخصیتی، کمبود دانش و آگاهی سیاسی مسئولان و کادرهای احزاب و… هم در ناپایداری احزاب سیاسی در ایران مؤثر بوده است؛ با این حال، در هر دوره ای که فضای سیاسی کشور باز و امکان فعالیت آزاد احزاب سیاسی فراهم شد، مردم از فعالیت احزاب مستقل استقبال کردند. مثال بارز آن فعالیت احزاب از شهریورماه ١٣٢٠ تا مرداد ماه ١٣٣٢ و مرحله بعد، پس از انقلاب اسلامی است.
بی تردید مشارکت عمومی در زندگی سیاسی و اعمال اراده آگاه و آزاد مردم در سرنوشت خود از طریق احزاب سیاسی امکان پذیر می شود و پس از انتخابات احزاب وظیفه دارند از آن اراده پاسداری کنند.
برگزاری انتخابات در نبود احزاب سیاسی مستقل نمی تواند به عنوان اعمال اراده آزاد و آگاه مردم و مشارکت آنها در زندگی سیاسی جامعه خود باشد. در جامعه ای که احزاب سیاسی مستقل امکان فعالیت نداشته باشند، دارودسته هایی پدید می آیند که تحت عناوین مختلف آشکار و نهان تلاش می کنند بر مردم تأثیر بگذارند و آنها را برای تأمین منافع همان دار و دسته ها هدایت کنند. این وضع با عملکرد احزاب متفاوت است.
احزاب واقعی وقتی تشکیل می شوند و اعلام موجودیت می کنند، برنامه ای را ارائه می دهند، در فعالیت های خود مواضع و نظرات و طرح و برنامه خود را توضیح می دهند، دارای روزنامه و نشریه های مختلف اند، تشکیلاتی دارند که در سال فعالیت می کند و فعالیت های آن برای همه قابل پیگیری است. مواضع و عملکرد دولت و نهادهای حکومتی و همچنین دیگر احزاب را نقد و بررسی می کنند و احزاب با این اقدامات به تدریج در جامعه شناخته می شوند و مردم بر اساس شناختی که از احزاب در یک پروسه زمانی به دست می آورند، حزبی را برمی گزینند و کاندیداهایی را که حزب شان در انتخابات معرفی می کند، تبلیغ می کنند و آزادانه و آگاهانه به آن رأی می دهند و بعد از انتخابات هم عملکرد نماینده حزب خود را از طریق حزب نقد و بررسی می کنند و…. .
احزاب سیاسی مستقل در دوره سلطنت پهلوی (به جز سال های ١٣٢٠-١٣٣٢) به دلایل گوناگون نتوانستند پایدار بمانند و احزاب حکومتی نقش آنها را برعهده گرفتند. یک حزب یعنی حزب ایران نوین نقش حزب اکثریت را برعهده گرفت و حزب دیگر یعنی حزب مردم نقش حزب اقلیت و منتقد دولت را عهده دار شد. در اوایل دهه ۵٠ کار به جایی رسید که هیچ کس نقش این دو حزب و دعاوی شان را جدی نمی گرفت. در خیلی از مواقع احزاب حکومتی عملا تبدیل به بنگاه کارگشایی شدند و … .
نبود احزاب سیاسی واقعی موجب می شود عده ای تحت عنوان حزب دور هم جمع شوند و در مدت سال ساکت و آرام گوشه ای بنشینند و کاری نکنند و تنها با رسیدن موسم انتخابات شروع به فعالیت کنند. کاندیدا معرفی می کنند، کاندیداهایشان وعده و وعیدهای حیرت آور می دهند و به این و آن حمله می کنند. رفتار این قبیل احزاب تخریب حریف برای اثبات خود است، نه اثبات خود از طریق برنامه و مواضع و عملکردش در یک دوره زمانی نسبتا طولانی. مردم معمولا از این قبیل احزاب حمایت نمی کردند.
مردم بر چه اساسی باید به حرف ها و وعده و وعیدهای این قبیل احزاب اعتماد کنند؟ مگر می شود در یک دوره کوتاه مدت چند هفته ای وارد عمل شد و اعتماد مردم را جلب کرد؟ مگر می شود داعیه حزب بودن و سیاسی بودن داشت؛ اما برنامه ای برای امور کشور و نحوه اجرای آن ارائه نداد و در عین حال از مردم خواست به کاندیداهای ما رأی دهید تا کاندیدای رقیب انتخاب نشوند. این وضعیت اراده آزاد مردم را در انتخابات خدشه دار کرده و عملا مردم را به بازیچه تبدیل می کند.
چرا؟
چون حزب مستقل اجازه فعالیت آزاد نداشت. در چارچوب منافع و مصالح حکومت شاه باید عمل می کرد و منویات ملوکانه را مدنظر قرار می داد. انتقادهایش هم نمی توانست از حد معینی فراتر برود؛ حال آنکه اگر این اجازه وجود داشت، حزب بازنده در انتخابات می توانست برای دوره های بعدی خود را آماده کند، عملکرد و برنامه اش را نقد و بررسی و اصلاح کند، برای رسیدن به قدرت و ایجاد دولت، برنامه داشته باشد و بتواند در درازمدت، اعتماد عمومی را به دست آورد. آزادی احزاب همچنین کارکرد نقد وضع موجود را هم دارد. نقد و نظر درباره کارآمدی برنامه های دولت فعلی، منافع و مضرات آن و… موضوعی بود که می توانست مردم را با آن حزب برای انتخابات بعدی همراه کند.
از طرف دیگر نقش آزادی مطبوعات را هم نباید نادیده گرفت. آنها می توانستند افکار عمومی را متجلی کنند و در شکل گیری آرای سیاسی مردم نقش داشته باشند، عیار ادعاهای دولت موجود و نمایندگان مجلس را با نقد و بررسی مشخص کنند و… اما در انتخابات هایی که پایه های دموکراسی وجود نداشته و در نبودِ احزاب مستقل و مطبوعات قدرتمند آزاد، ما شاهد آن هستیم که افرادی می آمده اند و با ادعاهای حیرت آور و پول خرج کردن و کارهایی از این دست، رأی جمع می کردند یا به عبارت دقیق تر رأی می خریدند. ما در دوره های مختلف تاریخی
به کرات دیده ایم که وعده هایی از سوی کاندیداها مطرح شده که نه تنها در چارچوب وظایف و اختیارات قانونی نماینده مجلس و… نبوده بلکه گاهی حتی کل بنیه سیاسی و اقتصادی کشور هم توان اجرائی کردن آن را نداشته است. اگر آن ادعاها و وعده ها را جمع آوری کرده بودیم، امروز کتاب طنز سیاهی داشتیم که همه از خواندنش حیرت می کردند.
اگر طرح این ادعاها و وعده ها را محصول ناآگاهی مردم به حساب آوریم، در آن دوره های تاریخی مردم چطور می توانسته اند آگاهی به دست آورند؟ آیا جامعه این ظرفیت را داشته که ظرفیت آگاهی عمومی خود را افزایش دهد؟
ناآگاهی که نه، شاید بهتر است بگوییم کمبود آگاهی سیاسی و نگرش استراتژیک از عواقب نداشتن دموکراسی است. آگاهی عمومی نتیجه دموکراسی و مطرح شدن آرا و عقاید و نظرات گوناگون و فعالیت سازمان یافته حزبی و تشکل های اجتماعی، افزایش میزان مطالعه، انتشار جراید آزاد و… است. همه جوامع ظرفیت و توانایی دستیابی به چنین کیفیتی را به صورت بالقوه دارند اما محقق شدن آن نیازمند امکانات لازم است. وقتی آگاهی عمومی رو به کاهش می گذارد، مشارکت در انتخابات هم بیشتر به صورت انجام عمل مناسکی می شود و نتیجه از پیش مشخص!
بیشتر در چه دوره ای؟
در دوره دیکتاتوری رضاشاه بیشتر با این پدیده روبه رو هستیم. بعد از اشغال ایران در شهریور ٢٠ و فروپاشی دیکتاتوری رضاشاه و انتشار آزادانه مطبوعات و تشکیل احزاب سیاسی و تشکل های صنفی و اجتماعی شاهد رشد آگاهی عمومی البته عمدتا در شهرها هستیم.
در نتیجه، در دوره چهاردهم مجلس شورای ملی، شاهد یک انتخابات تقریبا آزاد در اوایل دوره پهلوی دوم هستیم و نمایندگانی به این مجلس فرستاده می شوند که نمایندگان اقشار و گروه های مختلف اند و می شود گفت این دوره از مجلس، «آنچه خود داشت»ِ جامعه سیاسی ایران را در خود دارد.
چرا با شک و تردیدهایی که وجود داشته، باز هم مردم سعی می کرده اند از حق خود استفاده کنند و بروند پای صندوق های رأی؟
در دوره هایی با چنین سعی ای روبه روییم و در دوره هایی آن سعی ضعیف شده است. پس از اصلاحات ارضی میزان مشارکت روستاییان در انتخابات مجلس و بعدا انجمن های روستا و… بیشتر شد. در شهرها هم تقریبا چنین روندی روی داد. این امر ناشی از اجرای برنامه اصلاحات و رشد اقتصادی در آن دوره بود.
اما به تدریج وقتی بخش درخورتوجهی از نیروهای اجتماعی جامعه ایران در اوایل دهه ۵٠ به این نتیجه رسید که دیکتاتوری شاه مانع توسعه اقتصادی است، به تدریج از مشارکت در انتخابات خودداری کردند که این وضع هم زمان شد با شروع بحران اقتصادی در ایران. یکی از علل انحلال احزاب دولتی و تشکیل حزب رستاخیز تلاشی بود برای مقابله با این روند.
در اواسط دهه ۵٠ بخش درخورتوجهی از جامعه شهری ایران به این نتیجه رسیدند که از طریق شرکت در انتخابات نمی توانند به هدف های خود دست پیدا کنند و به تدریج اعتماد خود را از دست دادند و کناره گرفتند. وقتی می دیدند که نمایندگان مجلس نمی توانند تغییری در وضع موجود و دولت دیگری تشکیل دهند و نمایندگان و دولت منافع آنها را در نظر نمی گیرند و سوء استفاده مالی و سیاسی از قدرت گسترش یافته، امید خود را به انتخابات از دست دادند.
در دهه ۵٠ عده کمی از مردم شهرنشین در انتخابات شرکت می کردند و در مقاطعی حتی از طریق شرکت در انتخابات سعی می کردند به حکومت پیغام نارضایتی بدهند. در اواخر پهلوی در مواردی شاهدیم که آرای نفر اول مجلس شورای ملی حدود ۵٠ هزار رأی بوده، این نشان می دهد که مردم احساس می کرده اند از طریق شرکت در انتخابات نمی شود به معنای واقعی مشارکت در سرنوشت سیاسی خود دست یافت و نمی توانند تحولی در زندگی خود و کشور به وجود بیاورند.
در جاهایی هم مردم احساس کردند باید پیغام نارضایتی خودشان را به صورت عملی به حکومت بدهند و حرکت سلبی داشته اند. یعنی به کاندیداهایی رأی می دادند که کاندیدای مورد نظر حکومت شاه نبود.
از تاریخ مشروطه، ما آغاز کرده ایم به شرکت در انتخابات به عنوان یکی از اولین قدم های حرکت به سوی دموکراسی بیشتر. آیا این روند برای دستیابی به یک جامعه دموکراتیک تر روند مثبتی بوده است؟
از انقلاب مشروطه به بعد، انتخابات گوناگونی داشته ایم؛ انتخابات مجلس شورای ملی و در دوره هایی انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی و بعد از آن انجمن شهر و روستا. عموم این انتخابات به خاطر نبود پیش نیازهای لازم برای آن بیشتر صورت و ظاهر دموکراتیک داشته اند. وقتی به مطبوعات آزاد و احزاب مستقل اجازه فعالیت ندادند، انتخابات به عمل مناسکی تبدیل شد.
مسئله اساسی که در بحث دموکراسی به آن اشاره می شود، موضوع تداوم و پایداری است. برگزاری انتخابات در حقیقت باید کمک کند که در یک پروسه زمانی مداوم، آگاهی عمومی افزایش پیدا کند، افراد دارای قدرت تشکل یابی شوند و …
اما وقتی در ایران شاهد احزاب انتخاباتی بوده ایم که به صورت فصلی کار خود را هم زمان با انتخابات شروع می کردند، مطبوعات زیر فشار و گرفتار محدودیت ها بودند و تشکل های عمومی با موانع پرشماری بر سر راه خود مواجه بودند، نه تنها مردم از انتخابات کناره گرفتند بلکه بخشی از نیروهای سیاسی درصدد برآمدند حکومت شاه را سرنگون کنند و گروه هایی از آنها دست به مبارزه مسلحانه با حکومت زدند.
تا به حال هر چه گفتیم از گذشته بوده و تاریخ. وضع امروز ما چطور است؟ آیا با وجود همه پیش فرض هایی که می دانیم و چالش هایی که هست، مردم ما «حق رأی» و «حق انتخاب» را می شناسند و از آن استفاده درست می کنند؟
گفت وگوی ما تاریخی است و کاری به امروز نداریم. به طور کلی در صورتی که افراد به این نتیجه برسند که از طریق شرکت در انتخابات می توانند به آنچه مد نظر دارند برسند و تغییری در سرنوشت خود و جامعه شان به وجود آورند یا از بدترشدن اوضاع جلوگیری کنند، طبیعی است که در آن شرکت خواهند کرد. اساسا در همه اندیشه های سیاسی مدرن تأکید بر این است که مطلوب این است که تحولات جامعه به صورت مسالمت آمیز، آرام و در یک پروسه انجام شود.
حتی لنین انقلابی معروف در فاصله انقلاب فوریه و اکتبر ١٩١٧ روسیه تأکید می کرد که بهترین شکل تحول، تحول مسالمت آمیز است. وقتی که لنین چنین نظری دارد، معلوم است که محافظه کاران یا کسانی که اصلاح طلب اند، انتخابات را به عنوان روشی آرام و مطمئن برای دستیابی به اهداف خود می دانند.
گردآوری توسط: تحقیقستان
