آنچه مطهری را از دیگر اندیشمندان متمایز می کند .بی تردید شهید مطهری را باید چیزی فراتر از یک متفکر, یک دانشگاهی و یک حوزوی دانست در ایران معاصر او یک پارادایم است نوعی بینش و جهان بینی معطوف به دین, عقلانیت, اجتماع و سیاست
آشنایی من با شهید مطهری، به دوران حضورم در قم بازمی گردد که بیشتر از رهگذر مطالعه آثار ایشان بود. اما آشنایی نزدیک من با او در دانشکده الهیات دانشگاه تهران رقم خورد. آن زمان، دو واحد فلسفه اسلامی را با ایشان گذراندم. در مطالعه ای که در رفتار و آثار شخصیت ها داشتم، به این نتیجه رسیدم که وجود مرحوم مطهری برای انقلاب اسلامی ما غنیمت و فقدان او ضایعه بزرگی بود و دریافتم که او سه ویژگی منحصر به فرد داشت که باعث اثرگذاری اش در زندگی و تاریخ سرزمین ما شد.
نخستین ویژگی او این بود که «مقید به شرع» بود. ایشان بشدت نسبت به دین و مسائل دینی حساس بود و این حساسیت، تظاهر و تعارف هم نبود. دوم آنکه «اهل دقت» بود؛ اگر کم هم می گفت اما آن را حساب شده می گفت. سوم اینکه خود را تنها به مباحث تخصصی محدود نمی کرد؛ به عنوان مثال فقط به مباحثی چون «وجود ماهیت است و ماهیت اعتباری است» نمی پرداخت. ایشان به مسائل پیرامون خود، چه در داخل و چه در خارج از کشور توجه داشت، پیرامون آنها فکر می کرد و ضمن تبیین، برایشان راه حل ارائه می داد. به تعبیری، دغدغه مسائل مبتلابه جامعه را در سر می پروراند؛ حکومت چیست؟ گرانی چیست؟ زندگی چیست؟ و… اینها از جمله موضوعاتی بود که شهید مطهری بی تفاوت از آنها نمی گذشت و درصدد فهم، تشریح، پاسخگویی و راه حل های بنیادین برایشان بود.
بر این باورم که این سه ویژگی بارز شهید مطهری، در آن دوران، در کمتر کسی دیده می شد از همین رو، او به شخصیتی منحصر به فرد چه در زمانه اش و چه در تاریخ سرزمین مان بدل شد.
استاد مطهری جایگاه ویژه ای در نزد حضرت امام(ره) داشت علاوه بر اینکه در میان مردم و بویژه قشر دیندار جامعه از احترامی خاص برخوردار بود. به این اعتبار، فردی مؤثر در جریان های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشورمان بشمار می رفت. با توجه به شناختی که از آرا و آثار شهید مطهری دارم، می توان چنین استنباط کرد که «سیاستمدار اصلح» در نظر استاد مطهری کسی است که اولاً «دین» را درست درک کرده باشد، دوم اینکه «تفکر آزاد» داشته باشد؛ چراکه او سخت با جمود و گذشته گرایی مخالف بود و سوم آنکه شهید مطهری بر این باور بود سیاستمدار اصلح باید تنها مقابل خود را نبیند بلکه بر پیرامون خود نیز نظر داشته باشد و قشر حاشیه جامعه را هم در حلقه سیاستگذاری های خود بگنجاند. به این اعتبار است که معتقدم اگر تفکر مطهری امروز در جامعه ما مورد توجه باشد می تواند مانع بسیاری از آسیب های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شود؛ از این رو اگر اندیشه مطهری امروز مدنظر سیاستگذاران ما قرار گیرد می تواند تحول آفرین باشد.
یک مشکل در تاریخ تفکر ما دردسر های زیادی برایمان آفریده است و آن «تجلیل از گذشته» و «پاسداشت از گذشتگان» است. هرچند، این کار امری ضروری است ولی افراط در برپایی چنین تجلیل ها و بزرگداشت هایی بی شک ما را از اصل ماجرا باز می دارد و قطعاً پیشرفت جامعه را با موانعی مواجه می کند.
مسئولان فرهنگی و سیاستگذاران علمی و دولتمردان ما باید صرفاً خود را به تجلیل و بزرگداشت گذشتگان محدود نکنند و برای داشتن مطهری های امروز تلاش کنند.
واقعیت این است که در گذشته تعداد دانشگاه های ما یک دهم دانشگاه های امروز بود و حوزه های علمیه هم به گستردگی امروز نبود اما با این حال، در همین تعداد محدود مراکز علمی-آکادمیک و حوزوی، ما خروجی هایی همچون مطهری، بهشتی، طباطبایی، بروجردی، حکیم و… را داشتیم. حال باید بپرسیم با این همه توسعه ای که امروزه در زمینه دانشگاه ها و حوزه های علمیه داریم، چرا امثال مطهری ها را کمتر داریم؟
اگر ویژگی هایی که در آیت الله شهید مرتضی مطهری وجود داشت و او را متمایز از دیگران می کرد، بشناسیم شاید بهتر بتوانیم شخصیت هایی مثل او را در جامعه کنونی مان بیابیم یا تربیت کنیم.
استاد مطهری زمانی به شهادت رسیدند که هنوز روحانیت ما تجربه لازم در اداره مملکت را نداشت و اگر فرصت این تجربه را می یافت، می توانست رویکرد انتقادی قابل تأملی داشته باشد. به لحاظ کارهای آکادمیک و فلسفی هم ایشان هنوز فرصت نکرده بود که تفکر اصلی خود را در حوزه مباحث علمی و فلسفی به انجام رساند. از این رو، باید تلاش کنیم در کنار برگزاری بزرگداشت های متعدد یا بحث های تکراری، تفکر اصیل او را در جامعه بسط دهیم و عملکردمان را به اندیشه او نزدیک تر کنیم.
بی تردید شهید مطهری را باید چیزی فراتر از یک متفکر، یک دانشگاهی و یک حوزوی دانست. در ایران معاصر او یک «پارادایم» است. نوعی بینش و جهان بینی معطوف به دین، عقلانیت، اجتماع و سیاست.
شهید مطهری در ایران معاصر به سان یک اندیشه و کانون معنابخش، در شکل گیری ذهنیت ایران معاصر نقشی شایان توجه و منحصر به فرد داشته است. مطهری در دستگاه فکری اندیشمند دیگری نمی گنجد؛ او اندیشمندی است که ماهیت و هویت فکری مستقلی دارد و در میان همه بازیگرانی که در سامان یافتن ذهنیت فرهنگی، دینی و اجتماعی روزگار معاصر ما نقش داشته اند، بازیگری پرطرفدار و کلیدی است.
بــرخـــلاف شــــمار زیــــادی از شخصیت های روزگار معاصر ما که به سادگی می توان اندیشه ها و دامنه تأثیرشان را محدود کرد، مطهری را باید صاحب اندیشه ای متضلّع و دامن گستر دانست. او به کسوت روحانیت تعلق دارد و ادبیات این قلمرو را خوب می داند، با این حال آنچه از وی به ذهنیت جامعه متبادر است، «روحانی بودن» او نیست؛ چنانکه «آکادمیک بودن»ش نیز وجهه مسلط در معرفی او نیست. او از «سیاست» می گوید به گونه ای که گویا یک نظریه پرداز سیاسی است، نظریه های جامعه شناسان را به چالش می کشد، به گونه ای که برخی را قانع می کند که او را «جامعه شناس» بدانند؛ با این حال آنچه از مطهری به ذهن ما متبادر است، این دو نیز نیستند. شاید جوهره اصلی اندیشه های او در همه این حوزه ها «نقد» باشد.
اندیشه های شهید مطهری ماهیت «درگیری» و «نقد» دارد؛ دانسته های مطهری اندیشه های خنثی و بی طرفی نیستند؛ اندیشه های شهید مطهری در همه این حوزه ها انسان را با فهم رایج درگیر می کند. او اندیشه های مسلط و انگاره حاکم در همه این حوزه ها را به چالش می کشید. شاید به همین دلیل است کسانی که با اندیشه های او آشنا می شوند نمی توانند بی طرف بمانند. از «داستان راستان»ش بگیرید تا «فلسفه و روش رئالیسم»ش، از «حماسه حسینی»ش بگیرید تا «انسان در قرآن»ش همه و همه انسان را از موضع بی طرفی خارج و او را به یک «کنشگر منتقد» بدل می کند.
احتمالاً همین خصلت شهید مطهری سبب شده بود که فهم رایج و سنتی در این حوزه ها آزرده خاطر شود و شهادت ایشان نیز نشانه بی منطقی و کوته فکری جریاناتی بود که شهید مطهری بر طبل بی اعتباریشان کوفت و آنها را نقد کرد.
از اسلام حجره تا اسلام میانه میدان
در روزگاری که خیلی از آموزگاران سنت اسلامی از ابعاد اجتماعی آن غافل بودند، شهید مطهری بر ابعاد اجتماعی دین تأکید داشت؛ از دین تعریفی ارائه کرد که بر اساس آن دین و عالم دینی می توانست میانه میدان اجتماع بایستد و چونان یک کنشگر کلیدی و فعال عمل کند.
کارهای فکری شهید مطهری که بیشتر در ابعاد سیاسی و اجتماعی اسلام است، بر عمق بخشیدن به «معرفت دینی» متمرکز است. این کار دو کارکرد عمده داشت: نخست اینکه زمینه را برای انحرافاتی نظیر مارکسیسم و التقاط که بیشترین نفوذ را در محافل روشنفکری دهه های ۴۰ و ۵۰ داشتند، محدود می کرد و دوم اینکه اسلام را از گوشه انزوا درمی آورد و آن را به مثابه یک برنامه معرفتی و زیستی فعال معرفی می کرد.
او توانست با ارائه اندیشه اصیل اسلامی در زمینه های گوناگون اجتماعی، سیاسی، فکری و فقهی از طریق نوشته ها و سخنرانی های خود، مانعی بزرگ را در برابر هجوم سیل اسلام زدایی به وجود آورد. تلاش او سبب شد که ناچیزی امکانات او و فشارهای زیادی که بر وی وارد بود، به چشم نیامده و جریان فکری اسلام پرصداتر از جریان های پر رنگ و لعاب کمونیسمی در میدان تحولات جامعه ایران فعال باشد.
برای دستیابی به یک اندیشه اسلامی فعال اجتماعی، شهید مطهری امور را در نوشته ها و سخنرانی های خود دنبال می کرد:
۱٫ او تلاش زیادی داشت برای پیراستن انحرافات و تحریفاتی که به اسلام ضمیمه شده بود. او با تأکید بر دستاوردهای علمی اندیشمندان مسلمان و فقهای بزرگ و تکیه بر روش های اجتهادی در فقه شیعی تلاش داشت تا حوزه های علمیه را با مسائل جدید روبه رو کند و باورهایی را که به غلط به عنوان دیدگاه اسلام وجود داشت به چالش بکشد.
اوج کار شهید در این زمینه را باید در سخنرانی های بعد کتاب شده حماسه حسینی جست. او با نقد تحریفات عاشورا از این رخداد شکوهمند تاریخی روایتی دینی برای لزوم رویارویی با بدعت و تحریف و جانفشانی برای اصلاح جامعه به دست می دهد. شهید مطهری قرائتی عقل پذیر از اسلام ارائه می داد. خوانشی که مانعی بزرگ بر سر راه نقد اسلام توسط مارکسیست ها و دین ستیزان بود. او با پاسخگویی و ردّ شبهات جریان های التقاطی نشان می داد که اسلام تا چه اندازه از اصالت و همسازی با عقل برخوردار است.
۲٫ در گام بعدی، شهید مطهری بر ابعاد فراموش شده اسلام تکیه داشت. در روزگاری که اسلام عمیقاً غیراجتماعی شده بود، ایشان متفکران اسلامی را واداشت تا درباره مسائلی چون آزادی، حقوق طبیعی و اقتصاد اظهار نظر کنند.
وی ایستایی و سکوت فقه اسلامی، پیدایش روح گذشته نگر و پرهیز از مواجهه با زمان را از مظاهر رکود می داند. از نظر ایشان در روح اسلام این قابلیت وجود دارد که با شرایط مختلف زمانی تطبیق پذیر باشد و نیازمندی های انسان را پاسخ دهد. به همین دلیل بر عناصری در اسلام تأکید دارد:
الف- اجتهاد؛ از نظر شهید مطهری «اجتهاد» یکی از مهم ترین راه هایی است که برای کشف قوانین سازگاری پذیر، در فقه اسلامی در نظر گرفته شده است.
ب- عقل؛ اسلامی که بخواهد در عرصه اجتماعی فعال باشد و در این حوزه نظریه صادر کند، لازم است از ابزار «عقل» بهره بیشتری ببرد. به همین دلیل شهید مطهری بر عقل به مثابه یکی از منابع اساسی اسلام شیعی تأکید بسیاری دارد. از این نظر او معتقد است بنای احکام بر مصالح و مفاسد واقعی است و این نشانه اهمیت عقل در معارف اسلامی است.
۳٫ برای آنکه اسلام در میانه میدان اجتماع بماند و تحول آفرین باشد، لازم است از مواجهه با دیدگاه های رقیب بیمی نداشته باشد. طبیعی است در این عرصه بازیگرانی هستند که اسلام را اسباب تنگی جولانگاه خود می دانند. به همین دلیل با اسلام رویارویی خواهند داشت. شهید مطهری با مواجهه تمام عیار و پاسخگویی به دیدگاه های رقیب، امکان نقش آفرینی فعالانه تری برای اسلام در حوزه اجتماع پدید آورد.
شهید مطهری با خصلت های یک اصلاحگر
آنچه شهید مطهری انجام داد و نقشی که او در بازسازی ذهنیت دینی و اجتماعی ایران معاصر بازی کرد، از هر متفکری برنمی آید. دانش یا دغدغه های انقلابی به تنهایی برای حضور و نقش آفرینی کافی نیست. برای آنکه کسی به یک «مصلح دینی و اجتماعی» بدل شود خصلت هایی لازم است که شهید مطهری بخوبی آنها را دارا است.
یک مصلح دینی و اجتماعی لازم است سر پر سودایی داشته باشد و اندیشه هایش را به تاراج مصالحه و سازش با این و آن نسپارد. این خصلت را در شهید مطهری بخوبی می توان یافت. او بر سر مواضعش با کسی رفاقت نمی کرد و هر چه را می اندیشید و درست می انگاشت می گفت و دنبال می کرد. حریت شهید مطهری ستودنی بود.
دیگر اینکه یک مصلح اجتماعی باید خودش اصلاح شده باشد و اندیشه متمایز داشته باشد. کسی که می خواهد جامعه ای را اصلاح کند، خودش نباید همرنگ همان مردم و اندیشه هایشان باشد، از این نظر اصلاح طلبی تنها از «اصلاح شده ها» برمی آید.
شهید مطهری در اندیشه های خود تازه بود، بی مانند بود و خود بخشی از انحرافی که لازم می دید آن را اصلاح کند، نبود. یک مصلح دینی و اجتماعی نباید از اصلاحگری خود انتظاری جز اصلاحات داشته باشد. در روزگاری که شهید مطهری «حماسه حسینی» را می گفت، کمتر کسی برای او کف می زد و وقتی «روش رئالیسم» را نقد می کرد در انتظار دستیابی به یک موقعیت اجتماعی بالا نبود.
یک مصلح دینی و اجتماعی نباید از آموزه ها و مبانی دینی فاصله بگیرد و آنها را انکار کند؛ شهید مطهری هیچ وقت خود را از حوزه و اجتهاد جدا ندانست و همواره به عنوان یک روحانی که لباس روحانیت برای او افتخار است، در حوزه فعالیت های اجتماعی حضور داشت و از روحانیت دفاع کرد.
به هر روی؛ شهید مطهری بیش و پیش از آنکه یک مجتهد یا یک فیلسوف یا جامعه شناس و حکیم باشد، یک مصلح است. جوهره کار شهید مطهری نقد و اصلاح است. او با تکیه بر عقلانیت به پیرایش دین و حذف خرافات و افزوده های تاریخی بر آن همت کرده است. از این نظر شهید مطهری با کمتر کسی قابل مقایسه است.
گردآوری توسط: تحقیقستان
