ریشه های ضعف نگارش فارسی
بحث اصلی این مقاله در مورد ضعف و غنای نگارش است و به مسائلی از قبیل ضعف در تفکر انتقادی, تحلیل های ناسره و خلل در رابطه ی مقدم و تالی در متون پژوهشی فارسی نمی پردازد همچنین چگونگی تولید پژوهش استوار و محتوای علمی خارج از دایره ی بحث این نوشته است در اینجا بنا را بر این می گذاریم که یک محتوای غنی وجود دارد و ضعفِ نگارشِ نویسنده مانع انتقال آن به مخاطب است.
بررسی های این نوشتار برداشتی براساس تجربه شخصی از ویراستاری فنی و داوری متون پژوهشی نوشته شده توسط فارسی زبانان است, و بالطبع بسط دادن این مطالب به حوزه های دیگر نگارش فارسی الزاما صحیح نخواهد بود در ادامه بیشتر بخوانید.
دلایل اصلی ضعف نگارش در فارسی زبانان عبارتند از: سیطره ی ادبیات فارسی بر زبان محاوره و قهراً نوشتن زبان فارسی؛ سابقه تاریخی تألیف دستورزبان و آیین نگارش فارسی توسط ادیبان – و نه زبان شناسان؛ رواج بیش از حد مفاهیم زبانی کیفی در برابر ساختارهای زبانی کمی؛ تمایل و عادت به مرصع و ثقیل نویسی؛ خلأ مرجع واحد و فصل الخطاب برای قواعد نگارش و ویراستاری؛ و در آخر ضعف آموزش نگارش در نظام آموزشی ایران. عوامل یادشده در ادامه ی این مقاله بررسی خواهد شد.
سیطره نظم فارسی بر نگارش غیرادبی
شعر و نظم در فرهنگ عامیانه ایرانیان جایگاهی عمیق دارد. سایه سنگین شعر کاملا زبان فارسی را در چَم و خم خود گرفته است. در نوشته های منظوم، گاه کلمه یا مرجع ضمیری به قرینه معنوی یا لفظی حذف می شود و یا به ضرورت رعایت ظرایف عروضی ترتیب متعارف اجزای جمله رعایت نمی شود. هرچند این روش های نگارش در متون منظوم رایج است ولی استفاده از آن در نگارش غیرادبی موجب سردرگمی مخاطب خواهد شد. جملات طولانی، فاصله زیاد فعل و فاعل و ساخت های پیچیده ادبی از موانع اصلی انتقال روان مفاهیم در نوشته های فارسی است. به همین علت نگارنده پیشنهاد می کند که محققان فارسی زبان در نوشته های خود به پیروی دقیق از قواعد پایه زبانِ فارسی دقتی مضاعف مبذول دارند و حتی المقدور از بغرنج نویسی اجتناب کنند.
دستور زبان نویسی اصحاب شعر و ادب
جمع کثیری از مهندسان و دانشگاهیان این نسل ایران، قواعد زبان فارسی را براساس دستور زبانی آموخته اند که توسط ادیبان استخراج شده بود. شالوده فکری این گروه برای مثال مؤلفین کتاب «دستور پنج استاد» بیشتر مماس بر شعر و ادبیات بود تا زبان فارسی کاربردی. از این رو نسل دانشگاهی فعلی، گاه مجبور به فراگیری قواعد و ساختارهایی از زبان فارسی بودند که عملا نقشی کمرنگ در نوشتار پژوهشی دارند. این برجسته سازی مضاعف وجه ادبی دستور زبان، تا حدی موجب کوتاهی در پرداختن به نگارش از منظر زبان شناسی را فراهم آورد. متأسفانه بازتاب این مسأله تا اواخر دهه ۱۳۷۰ در کتاب های درسی زبان و ادبیات فارسی دبیرستان های ایران کاملا مشهود بود.
ثقیل نویسی تعامدی
عده ای از پژوهشگران، نگارشِ مرصع و غامض نویسی را مقدم بر انتقال جان کلام می دانند. در بسیاری از موارد فارسی زبانان با استفاده از اصطلاحات بغرنج، ساخت های زبانی پیچیده، اشاره و استعاره، جملات چند خطی و … تعقیب جان مایه متن را برای مخاطب مشکل و بعضاً ناممکن می سازند. این گونه نوشتن به خصوص در متون تحقیقی و مهندسی نه تنها کمکی به سهولت انتقال مفاهیم، از نویسنده به خواننده، نمی کند، بلکه عملاً سبب نقضِ غرض می شود.
فقدان رویه واحد
متأسفانه در قواعد نگارش فارسی استانداردی به عنوان الگو وجود ندارد. گروهی عقبه ای در ادبیات دارند و «مو را از ماست می کشند و مته به خشخاش می گذارند»، گروه دیگر زبان شناس هستند و «غلط مصطلح را مقدم بر صحیح مطرود می دانند» و گروه سوم محققین و متخصصین هستند که اکثراً قواعد نگارش را جدی نمی گیرند. بحث در مورد تعدد مراجع فقط محدود به فارسی نیست و در زبان های دیگر هم گاهی مراجع متعدد، قواعد متفاوتی برای نگارش برگزیده اند. ولی در نشریات معتبر انگلیسی زبان، شورای سیاست گذاری نشریه با توجه به خط مشی کلی مجله یکی از استانداردهای موجود را ملاک ویراستاری فنی و نمونه خوانی قرار می دهد. در ایران توصیه هایی١ برای دستور زبان و رسم الخط فارسی تدوین شده، ولی مرجع جامعی که مورد وثوق فارسی نویسان و تمامی مراجع نشر باشد وجود ندارد. ثانیا دیده می شود که نشریات و دانشگاه ها پیوسته منطبق با مشی مشخصی حرکت نمی کنند و در بهترین شرایط ویراستار فنی آنها یکی از مراجع موجود را سرلوحه قرار می دهد. برای مثال نگارنده در سامانه ارزشیابی نشریات علمی در سایت وزارت علوم، بیست نشریه علمی-پژوهشی و علمی-ترویجی را به صورت تصادفی انتخاب کرد. متأسفانه هیچکدام از بیست نشریه ی فوق در راهنمای نویسندگان اشاره ای به خط مشی رسم الخط، دستور زبان و سجاوندی نکرده بودند. بعضی مراجع نشر مانند سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت) برای حل این مشکل اقدام به تهیه ی توصیه نامه های درون سازمانی برای نگارش و ویرایش کرده اند.
آموزش نوشتن به عموم
به یاد داریم در گذشته ای نه چندان دور عریضه نویسها، با ماشین تحریرهای پرسروصدای مکانیکی، روی پله های کاخ دادگستری بساط داشتند و برای مردم دادخواست تنظیم می کردند. همه ی مردمی که به عریضه نویسان مراجعه می کردند بی سواد نبودند، بلکه بسیاری از آنها باسوادانی بودند که توانایی تسلسل دادن به مقدم و تالی در دادخواست مکتوب خود را نداشتند. ریشه این مسأله باید در آموزش زبان و ادبیات فارسی در مدارس ایران جستجو شود. متأسفانه زنگ انشا در مدارس مهجور است و ما به قدری مشغول تدریس آرایه های ادبی، قافیه و عروض بوده ایم که فراموش کردیم یک شهروند عادی لازم نیست بداند صنعت ادبی «الزام لزوم ما لا یلزم» چیست، ولی حتماً باید بتواند به همسایه اش نامه ای ساده بنویسد و برای خرابی ناشی از نشت آب درخواست غرامت بکند. ما به ناروا درخواست دانستن امری را از محققین داریم که هیچگاه آن را به روش کلاسیک آموزش نمی دهیم. نظام آموزشی و سنجشی ما دانشجو را کمتر ملزم به نوشتن می کند، ارزیابی ها عموماً براساس سؤالات کوتاه و یا چندگزینه ای است. طرح درس فعلی نظام آموزشی از علل اصلی ضعف نوشتن ایرانیان و قهراً محققان و متخصصان ایران – است.
سخن آخر
بهتر است بپذیریم که ویرایش جزء تجملی نگارش نیست، ویرایش ضرورتی محتوم است. نویسنده هنگامی که در حین نوشتن این مقاله به سایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مراجعه کرد تا درمورد نشریات علمی-پژوهشی و علمی-ترویجی اطلاعاتی کسب کند، متأسفانه دریافت که بخشنامه ساماندهی نشریات مملو از مشکلات ویرایشی است. دامنه اشتباهات نگارشی فارسی نویسان به حدی وسیع است که در گذرنامه ایرانی اشتباه سجاوندی می بینیم. بخشی از این مسأله به نظام آموزشی ما باز می گردد که در آن آموزش نوشتن به معنی Writing و نه فقط املا درس داده نمی شود، ولی از دانشجو و پژوهشگر توقع تسلط بر آن وجود دارد.در خاتمه برای جمع بندی؛ جهت تصحیح و ارتقای کیفیت نگارش روزمره و علمی فارسی پیشنهادهایی به شرح زیر ارائه می شود:
در سطح ملی: نقش پررنگ تر فرهنگستان زبان و ادب فارسی با همکاری یک پارچه با وزارتخانه های علوم، تحقیقات و فناوری؛ آموزش و پرورش؛ و بهداشت درمان و آموزش پزشکی از یک سو، و صدا و سیما؛ روزنامه ها؛ و مراجع نشر کتاب از سوی دیگر برای نهادینه کردن و آموزش همسان آیین نگارش و ویرایش.
در سطح دولتی: پیشنهاد می شود که دولت ارگان های تابع خود را که به نوعی از بودجه عمومی استفاده می کنند وادار به پیروی از دستورِ خط و دستورِ ویرایش مطابق مصوبات فرهنگستان زبان و ادب فارسی بکند.
در سطح مدرسین: پیشنهاد می شود – هرچند به مدد اهرم نمره – دانشجویان و دانش آموزان را ملزم به درست نویسی کنیم و حداقل بخشی از ارزشیابی را بر مبنای گزارش آخر ترم و مقالات قرار دهیم. و در انتها در سطح فردی توصیه می شود که فارسی زبانان به واسطه منابع موجود، خود را با دانش حداقلی دستور خط و آیین نگارش آشنا سازند. همچنین بدیهی است که مطالعه متون روان و متکی به آیین نگارش سره می تواند در درازمدت باعث اعتلای توانایی نوشتن خواننده شود.
پی نوشت:
١. قواعد، دستورالعمل، راهنما و استاندارد به ترتیب اعتبار این توصیه نامه هستند که درجات مختلفی از جامعیت، مانعیت، صحت و سقم، و نهایتاً مسؤولیت قانونی را دربر دارند:
Regulation, Guideline, Recommendation, and Standard
گردآوری توسط: تحقیقستان
