اداب و رسوم شب یلدا
ایران سرزمینی است با فرهنگی بزرگ و پربار در تاریخ خود , شب یلدا نیز یک جشن کهن برای ایرانیان است به همین دلیل سعی کرده ایم مجموعه ای از آداب و رسوم شهرهای مختلف ایران را در زیر گردآوری کنیم.ایرانیان در شهرهای مختلف ایران با توجه به پیشینه و فرهنگ و آداب و رسوم مخصوص خودشان ، شب یلدا را جشن میگیرند.
در زیر به چند نمونه از آداب و رسوم شب یلدا در شهرهای مختلف ایران می پردازیم:
یلدای تهران قدیم با میوه های تازه فصل پاییز ، میوه های خشک شده تابستان آجیل مخصوص، شیرینی و هندوانه به صبح می رسید .
تهرانیان قدیم درهمه اعیاد خود سنت حسنه جمع شدن افراد خانواده در منزل بزرگتر خانواده را منظور می کردند و همه فرزندان خانواده در منزل مادر و پدر جمع می شدند . از سنن یلدای تهران ، صرف میوه های تابستانی از جمله هندوانه است که به دلیل نزدیکی این مراکز کشاورزی با تهران ، میوه هندوانه در خوراکی های شب یلدای مردم قرار گرفته است .
آجیل شب یلدا نیز از دیگر مصروفات تهرانی ها است که ترکیب آن نشانی از اعتقاد و تجربه اهالی تهران قدیم به خواص گوناگون میوه های خشک شده است که با عنوان آخشیج (تضادها) کاربرد داشته است . ولی تهرانی ها شب یلدا را همه ساله جشن می گیرند تا سنت های زیبای قدیم در لابلای زندگی مدرنیته شهرنشینیشان حفظ شود.
یکی از آیین های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی برگزاری مراسم کف زدن است . در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به (بیخ) مشهور است ، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن ، در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار می ریزند . مردان و جوانان فامیل با دسته ای از چوب های نازک درخت انار به نامدسته گز مایع مزبور را آنقدر هم می زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند .
کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می شود . در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می افزایند .
از جمله آیین های شب یلدا در خراسان شمالی آن است که خانواده ها در این شب نشینی شب یلدا تفالی نیز به دیوان حافظ می کنند که این کار هم معمولا توسط بزرگ خانواده صورت می گیرد . آنان دیوان اشعار لسان الغیب خواجه شیراز را با نیت بهروزی و شادکامی می گشایند و فال و مراد دل خود را از او طلب می کنند . بازگویی خاطرات ، قصه گویی پدر بزرگها و مادر بزرگها نیز یکی از مواردی است که یلدا را برای خانواده ها دلپذیرتر می کند. یکی دیگر از سنت های کهن شب یلدا، چله بردن برای خانواده عروس است . با فرا رسیدن شب چله مردهای جوان طبق های آراسته میوه ، شیرینی و کله قند تزیین شده را به رسم هدیه به خانه عروس جوان می برند .
این طبق های هدیه که معمولا مسی است و روی آن با سفره های قرمز گلدوزی شده پوشانده شده ، پر از ظرفهای بزرگ میوه پیچیده در زرورق های رنگین با گل و نوارهای مواج می شود .
مردانی این طبق ها را بر سر گذارده و در پی یکدیگر با شادی و پایکوبان راهی خانه عروس می شوند . خانواده دختر نیز به پاس قدردانی و به رسم یادبود لباس و یاقطعه پارچه ای را برای خانواده داماد ، در سینی خالی شده هدایا می گذارند . اگر قبل از شب چله برف باریده باشد برخی از مردم شهر و روستا در این شب با خوردن برف شیره، با شیرین کردن کام با معجونی از بارش زمستانی، با سردی زمستان آشتی می کنند . همچنین بزرگترها با دادن حلوا قلقلی از کوچکترها پذیرایی می کنند .
حلوا قلقلی از کوبیده شدن مغز گردو ، بادام ، کنجد و دیگر دانه های روغنی تهیه و سپس در شیره انگور نیز خوابانده می شود . اما برخی از افراد کهنسال و نیز آشنایان به فرهنگ مردم در خراسان شمالی همه این آیین و مراسم را بهانه ها و ترفندهایی برای گردهم آمدن خانواده ها ، بجای آوردن صله ارحام و رفع کدورتهای احتمالی بین خویشاوندان می دانند . آنان بر این باورند که پیشینیان در هر فصل به بهانه ای سعی می کرده اند تا اقوام را جمع کرده و صلح، صفا و صمیمیت را در بین آنان حکمفرما کنند .
اکثر خانواده ها در شیراز همانند شهرهای دیگر ایران، این شب را به شب زنده داری میپردازند، آنها از دوستان و آشنایان خود دعوت میکنند و برای پذیرایی میهمانان سفره ای میگسترند که بیشباهت به سفره ی هفت سین نوروز نیست. در این سفره آینه، قاب عکس حضرت علی، دولاله و چند شمع روشن، اسفند و انواع تنقلات شامل نخودچی، کشمش، حلوای ارده و آجیل مشکل گشا، رنگینک، ارده شیره، خرما، انجیر، به همراه چند شاخه گل قرار میگیرد. غذای ویژه شیرازیها در این شب هویج پلو به همراه کشمش، مغز گردو و رب است. در این شب، همه ی افراد خانواده تا دیر وقت به شوخی، گفتگو، خاطره گویی و مشاعره میپردازند و گرفتن فال حافظ بخصوص در این شب رواج فراوان دارد.
دو روز مانده به شب چله، در نقاط مختلف مازندران مردم به تهیه ی مقدمات این شب میپردازند و بعد از غروب آفتاب، آن شب را جمع شده و دور کرسی مینشینند و سالمندان حاضر در مجلس به تعریف از سردی زمستان و دوره های یخبندان گذشته، داستان ها و افسانه های میپردازند. آنها بعد از صرف شام و چای، روی کرسی، سفره ای پهن میکنند که در آن سفره، خوراکیهایی از قبیل: پرتقال، نخود برشته، کشمش، بادام شیرین، نارنگی، سیب، لیموترش، خربزه و هندوانه که شاه میوه این مجلس است، به اضافه انواع تنقلات و شیرینیهای محلی وجود دارد. افراد خانواده ها به شوخی، بذله گویی و گفت و شنود و تفال به دیوان حافظ میپردازند. در پایان جشن، هر نفر با چشم های بسته تعدادی گردو برداشته و هنگام خواب زیر تشک خود گذاشته و صبح گردوها را میشکند اگر مغز آن سفید و خوب بود، نیت اش برآورده میشود. همچنین در این شب برای دخترانی که نامزد دارند، از طرف داماد « خرجی » میفرستند. داماد در این خوانچه، تمام چیزهایی که برای شب چله لازم است به اضافه ی ماهی و مرغ قرار میدهد و بعد از غروب آفتاب به خانه ی همسر آینده خود میفرستد.
مردم مازندران معتقدند که اگر در این شب ننه سرما گریه کند، هوا بارانی و اگر پنبه های توی لحاف را بریزد بیرون برف و اگر گردنبند خود را پاره کند تگرگ میبارد.
در گیلان و شهرها و روستاهای آن، شب چله را جشن میگیرند، و هرکس بنا به توانایی مالی خود میوه و آجیل تهیه میکند. میوه ها شامل: انار، لیمو، پرتقال و هندوانه است. مردم گیلان، خوردن هندوانه را واجب و مفید میدانند. آنها هندوانه هایی که محصول بوستان خودشان بوده را برای شب چله در ساقه های برنج بافته شده نگه میدارند. افراد خانواده با چند خانواده که خویش و قوم هستند، در یک جا برگرد سفره ای جمع میشوند وبه گفتگو و ترانه خوانی و بزن و بکوب میپردازند.
کسانی که نامزد دارند برای همسر آینده ی خود « شب چله گر » میفرستند که اگر این کار را نکنند به علت ترک رسم، مورد سرزنش خانواده ی عروس قرار میگیرند.
مردم لرستان در شب چله، با گوسفند یا بوقلمونی که برای شب چله، پروار و چاق کرده اند غذا تهیه میکنند. افراد خانواده ها به همراه بزرگان خانواده ها دور هم جمع میشوند، به گرفتن فال و تعریف داستان و خاطره میپردازند. آنها برای این شب مانند دیگر شهرهای ایران انواع تنقلات و میوه ها، خربزه و هندوانه تهیه میکنند. در شب چله نیز نوجوانان و جوانان محله های مختلف در لرستان، به گروه های دو یا چهار نفری تقسیم شده و به پشت بام خانه ها میروند و از مسیر دودکش بخاریهای خاموش خانه های قدیمی یا جلو پنجره ها، شال میفرستند و با خواندن ترانه های مخصوص این شب تقاضای آجیل و تنقلات میکنند و صاحب خانه نیز مقداری از مواد خوراکی آن شب را به پرشال میبندد و با تکان دادن شال اشاره میکند که بالا بکشند.
البته در همه ی مناطق کشور در این شب و روز پس از آن، آیین های ویژه ای انجام میشود که به سبب مختصر بودن این نوشتار، از وارد شدن به همه ی آنها معذور بودیم. البته شباهت در آیین ها. خود از دلایلی بود که ما را به گزینش و ارائه آیین های چند استان و منطقه محدود داشت.
در استان اصفهان نیز از قدیم الایام آیین های ویژه ای وجود داشته که کم و بیش هنوز هم ادامه دارد . به باور اصفهانی های قدیم ، زمستان به دو بخش چله و چله کوچیکه تقسیم می شد که موعد چله از اول دیماه تا ۱۰بهمن بود اما چله کوچیکه از دهم بهمن آغاز می شد و تا سی بهمن ادامه داشت . البته آیین برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام چله زری (ماده) وعمو چله(نر) تقسیم می شود زیرا از گذشته تاکنون همه موجودات و اشیاء را بر اساس جنس مذکر و مونث تقسیم می کردند . اصفهانی ها دوشب را به عنوان شب چله برپا می کردند و آیین های مخصوص به این شب را به جا می آوردند. آیین شب چله در شهر اصفهان خانوادگی برگزار می شده است و خانواده های اصفهانی با پهن کردن سفره یی با عنوان سفره شب چله، این شب را گرامی می داشتند
هندوانه به عنوان نمادی کروی که برونش سبز و درونش قرمز است و سمبل خورشید محسوب می شود ، به عنوان مهمترین میوه بر سر سفره چله قرار می گیرد . از دیگر بخشهای این آیین در اصفهان قدیم پهن کردن تمام البسه و رخت خوابها در هوای آزاد بویژه در مقابل خورشید با هدف خوش آمدگویی به عمو چله و چله زری بوده است
مردم استان زاهدان نیز براساس یک سنت دیرینه در شب یلدا در خانه بزرگ قوم گردهم می آیند و به قصه هایی که پدربزرگ ها و مادر بزرگ ها برایشان نقل می کنند گوش می دهند.
برگزاری جشن ها و نشست های خانوادگی همراه با گروهی از اعتقادات اسطوره ای ، شبی خاطره انگیز را برای خانواده های زاهدانی به خصوص کودکان ونوجوانان فراهم می کند. گفتن قصه ، گرفتن فال حافظ ، بازی های دسته جمعی نظیر گل یا پوچ و بیان لطیفه و خاطره را از سرگرمی های شب یلدا در این منطقه عنوان کرد .
شب یلدا در آذربایجان شرقی و غربی
در خطهٔ شمال و آذربایجان رسم بر این است که در این شب خوانچهای تزیین شده به خانهٔ تازه عروس یا نامزد خانواده بفرستند. مردم آذربایجان در سینی خود هندوانه ها را تزئین می کنند و شال های قرمزی را اطرافش می گذارند. درحالی که مردم شمال یک ماهی بزرگ را تزئین می کنند و به خانهٔ عروس می برند.
نواحی شمالی ایران از جمله آذربایجان شرقی و غربی از جمله نقاط بسیار مهم در کشور هستند و شب یلدا در این استان ها از آیین ویژه ای برخوردار است. در شب یلدا مردم آذربایجان مشغول خوردن هندوانه چله می شوند و غالبا اولین ضربه چاقو را ریش سفید مجلس به هندوانه می زند. او در هنگام این کار جمله قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ (بلایای خودمان را امروز بریدیم) می گویند. در آذربایجان نیز مانند خراسان طبق های شب چله ای که با کادوهای مختلف پر شده است از طرف خانواده داماد برای خانواده عروس فرستاده می شود.
استان آذربایجان شرقی نیز به عنوان یکی از خطه های زرخیز ایران زمین برای زنده نگه داشتن این شب به یادماندنی برای خود آداب و رسوم ویژه ای دارند که به پاره ای از آنان اشاره می شود . اکثر مردم آذربایجان در شب یلدا چیلله قارپیز (هندوانه چله) می خورند و معتقدند باخوردن هندوانه ، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی کنند
در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی رسم بر این است که کسانی که نامزد هستند در دوران نامزدی در این شب برای نامزدهای خود خوانچه طبق می فرستند و اقوام در هر چه بهتر بودن این خوانچه ها کمک می کنند . محتویات خوانچه ها عبارتند از شیرینی ، پرتقال ، سیب ، انار ، هندوانه ، آیینه و پارچه که با پولک و تور تزیین می شود . هنگام غروب ، زنان فامیل هدایایی به رسم یاری به منزل داماد آورده و به جشن و پایکوبی می پردازند . سپس طبق های آماده را بر سر افرادی که معین شده قرار داده و روانه خانه عروس می کنند و مادر عروس پس از تحویل طبق ها ، هدایای مانند پول ، شیرینی ، جوراب و دستمال به آنها می دهد . فردای این شب مادر دختر تمام طبق ها را در اتاق میهمان چیده و از زنان فامیل برای صرف میوه و شیرینی دعوت می کند . همچنین علاوه بر فرستادن سهم چله برای نوعروس ، در نخستین سال ازدواج زوج های تبریزی ، پدر عروس قبل از غروب آفتاب سهم دختر و دامادش را که شامل هندوانه ، میوه ، آجیل ، شیرینی ، یک قواره پیراهنی باکفش و چادری روانه منزل آنها می کند .
پیش از این که ارتباطات به این آسانی نبود در آذربایجان از اواخر تابستان مقدار زیادی هندوانه و خربزه در تور می گذاشتند و آن را از سقف آشپرخانه آویزان می کردند تادر هوای آزاد خراب نشود و یا اینکه در کاه قرار می دادند . هندوانه مهمترین خوراک شب چله مردم آذربایجان شرقی است .
اغلب مردم در این شب برنج ، مرغ و آش شیر پخته و بعداز شام نیز از تنقلات موجود در منزل شامل قاورقا (گندم برشته با شاهدانه) آجیل ، لبو ، هویچ ، حلوای گردو انواع میوه ، خربزه ، هندوانه و خشکبارهایی چون انگور ، بادام و سنجد میل می کنند .ریش سفید خانواده در حالیکه با چاقو هندوانه را می برد ، می گوید قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ (بلایای خودمان را امروز بریدیم) در تبریز پوست های میوه و آشغال ها را در آب روان ریخته و این رفتار را خوب و خوش یمن می دانند . بعد از خوردن تنقلات و میوه در سابق بزرگان خانواده به نقل حکایات و داستان هایی از حماسه های ملی این سرزمین و ضرب المثل پرداخته و تا پاسی از شب به صحبت و گفت و گو مشغول می شوند .
زنان معمولا تا پایان چله کوچک خانه تکانی نمی کنند و اعتقاد دارند اگر در طول این دو چله کسی خانه تکانی کند ، چله او را نفرین می کند و اگر چله کسی را نفرین کند به نکبت و بدبختی گرفتار می شود .
مردم استان قزوین نیز همچون دیگر هموطنان ایرانی ، این آیین کهن را با رفتن به خانه بزرگ ترها می گذرانند . به عقیده بزرگ ترها آوردن میوه های مختلف خشک و تر و میوه های سرخ فام که به شب چره معروف است ، همراه با خوراکی های دیگر شگون داشته و زمستان پر برکتی را نوید می دهد در بعضی مواقع که مادر بزرگ ها در آوردن تنقلات تاخیر می کنند کوچکترها شعر هر که نیارد شب چره انبارش موش بچره سر می دهند و مادربزرگ در آوردن شب چره تعجیل می کند . دراین شب اغلب مردم قزوین با خوردن سبزی پلو با ماهی دودی و سپس هندوانه ، انار ، انواع تنقلات از جمله کشمش ، گردو ، تخمه ، آجیل مشگل کشا و انجیر خشک ، شب نشینی خود را به اولین صبح زمستانی گره می زنند .
به عقیده مادر بزرگ های قزوینی اگر دراین شب ننه سرما گریه کند باران می بارد ، اگر پنبه های لحاف بیرون بریزد برف می آید و اگر گردنبند مراوریدش پاره شود تگرگ می آید. یکی دیگر از آداب و رسوم شب یلدا فرستادنخونچه چله از سوی داماد به عنوان هدیه زمستانی برای عروس است. در این خونچه برای عروس پارچه، جواهر، کله قند و هفت نوع میوه مثل گلابی هندوانه، خربزه، سیب، به با تزئینات خاصی فرستاده می شود.
در اردبیل رسم است که خانواده ها شب یلدا دور هم جمع می شوند و تا پاسی از شب با هم شب نشینی می کنند.هنداونه.انار.پرتقال.تخمه.ماهی پلو و از جمله خوراکی هایی است که در استان اردبیل مرسوم هست.
همدانی ها فالی می گیرند با نام فال سوزن. همه دور تا دور اتاق می نشینند و پیرزنی به طور پیاپی شعر می خواند. دختر بچه ای پس از اتمام هر شعر بر یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می زند و مهمان ها بنا به ترتیبی که نشسته اند شعرهای پیرزن را فال خود می دانند. همچنین در مناطق دیگر همدان تنقلاتی که مناسب با آب و هوای آن منطقه است در این شب خورده می شود. در تویسرکان و ملایر، گردو و کشمش و مِیز نیز خورده می شود که از معمولترین خوراکی های موجود در ابن استان هاست.
اما آیین شب یلدا در استان مرکزی از دیرباز در سه شب متوالی باعناوین شب (چله بزرگه)، (چله وسطی) و (چله کوچیکه) برگزار می شده و خویشان و دوستان سفره ای از مهر را می گشودند و از هر دری سخنی می گفتند . یکی از آیین های ویژه یلدا در استان مرکزی دیدار و بزرگان و سالخوردگان فامیل بوده است .
در شب های چله افراد فامیل در همایشی صمیمی دور کرسی چوبی جمع می شدند و به قصه های بزرگترها گوش می دادند . زنان و دختران روستایی در گرگ و میش شب های چله در تکاپو و هیجانی خاص ملزومات غذا و تنقلات ویژه این شب را مهیا و برای گذران ساعات خوش در کنار فامیل لحظه شماری می کردند .
آنان در سینی های قدیمی مسی در فضای دوده گرفته آشپزخانه های قدیمی ، انواع میوه و تنقلات به ویژه هندوانه ، انگور ، تخمه و نخودچی کشمش و خرما را مهیا می کردند . دراین شب استثنایی پس از صرف شام و خواندن دعای شکر درپای سفره ، همگان در کنار هم ، از شادی ها و غم ها ، موفقیت ها ، اعتقادات ، امیدها و بیم هاشان می گفتند .
بزرگترها و ریش سفیدان فامیل در این شب علاوه بر خواندن اشعار حافظ، سعدی و فردوسی خاطرات و داستان های کهن ایران زمین را برای اعضای خانواده نقل می کردند.
در شب یلدا ، بزرگترها با کودکان هم بازی می شدند ،(پر یا پوچ) دزد بازی و مشاعره از جمله بازیهایی است که در شب چله در مناطق مختلف استان مرکزی با مشارکت همه اعضای خانواده رواج داشت . این رسومات تا ۵۰سال پیش در شهر اراک و سایر مناطق استان مرکزی به شکلی فرا گیر وجود داشت اما اکنون به ندرت می توان چنین جلوه هایی را به چشم دید .
گردآوری توسط: تحقیقستان
